Bezpieczeństwo to jeden z tych tematów, które niemal zawsze poruszane są w kontekście budownictwa. Nie da się ukryć, że prace budowlane są jednymi z tych, podczas których najłatwiej o wypadek. Jednak wszystko zmierza ku dobremu. Lata niechlubnych statystyk spowodowały, że wiele firm zapewnia pracownikom większą ochronę niż wymagają tego przepisy. Pomagają w tym m.in. rokrocznie organizowane Tygodnie Bezpieczeństwa w firmach i na uczelniach, gdzie pracownicy i specjaliści mogą wymieniać się doświadczeniami i spostrzeżeniami. Wśród nowych praktyk w zakresie bezpieczeństwa na budowie można zauważyć chociażby coraz częstszą obecność defibrylatorów. Gdy na niektórych budowach prace na wysokości nie mogą zostać zabezpieczone siatką ochronną lub barierkami, to oprócz obowiązkowych uprzęży dla pracowników stosuje się także poduszki bezpieczeństwa, które minimalizują negatywne skutki upadków. Podczas robót budowlanych prowadzonych w gęsto zaludnionym obszarze, gdzie jest duże ryzyko natrafienia na istniejącą instalację elektryczną pomimo wykonania dokładnej inwentaryzacji i oznaczenia, pracownicy stale wyposażeni są w detektory wysokich napięć, aby na bieżąco sprawdzać stan faktyczny infrastruktury. Bezpieczeństwo zaczyna się także od małych kroków, np. plastikowych tabliczek przyczepionych do różnych urządzeń wymagających późniejszego rozmontowania (np. rusztowań), wskazujących potencjalne ryzyka lub niebezpieczeństwa związane z tego typu zadaniami. W niniejszym artykule skupimy się głównie na aspektach bezpieczeństwa, które są już pewnego rodzaju standardem, jednak warto zdawać sobie sprawę z tego, jak bardzo rozwija się sektor bhp na budowach.

Bezpieczeństwo pracowników
Bezpieczeństwo na budowie to szerokie pojęcie, jednak wszystkie przedsięwzięcia z nim związane mają jeden cel: zapewnić maksymalne bezpieczeństwo pracującym. Kiedy słyszymy słowo bezpieczeństwo, kojarzy nam się ono zazwyczaj z kaskiem, odblaskowymi kamizelkami czy obuwiem o odpowiedniej podeszwie. Przyjrzyjmy się, jakie elementy tworzą kompleksową ochronę indywidualną pracownika. Stopień zabezpieczenia pracownika zależy w dużej mierze od jego roli na placu budowy. Inne środki ochrony indywidualnej będą obowiązywały pracowników wykonujących swoje zadania w wykopach, inne kadrę inżynieryjną, a jeszcze inne pracowników przebywających przez znaczną część czasu na wysokości. Podstawą jednak zawsze jest ochrona głowy w postaci kasku. Niezależnie od zajmowanej pozycji i stanowiska ryzyko uderzenia lub upadku jakiegoś przedmiotu na głowę występuje zawsze. Warto pamiętać także o okularach ochronnych, które skutecznie uniemożliwiają zabrudzenie oczu przez wszechobecny na budowie pył. Jeśli dany etap prac charakteryzuje się szczególnie wysokim natężeniem hałasu, wówczas konieczne jest stosowanie zatyczek do uszu. To, co również jest potencjalnym zagrożeniem na budowie, to pył, dlatego rekomenduje się, by maski przeciwpyłowe również były powszechnym elementem środków ochrony indywidualnej. W skrajnych przypadkach, jeśli teren budowy zlokalizowany jest np. na terenach skażonych lub emitujących szkodliwe substancje, należy zadbać o to, aby pracownicy byli wyposażeni w kombinezony chroniące całe ciało. Ponadto w przypadku prac na wysokości niezbędne jest stosowanie lin i szelek, które umożliwiają umocowanie pracownika do stabilnych elementów konstrukcji, co chroni go przed upadkiem.
Prace na budowie dzielone są na etapy, a w różnych przedziałach czasowych występują różne zagrożenia. Dlatego warto każdego dnia informować pracowników, z jakimi zagrożeniami mogą spotkać się danego dnia i na co muszą zwrócić szczególną uwagę. Zajmie to kilka minut, a może oszczędzić czyjeś zdrowie lub życie. Jednym z zagrożeń, z którymi spotykają się pracownicy budowy, jest rutyna, dlatego warto kłaść nacisk na to, aby codziennie zwracać uwagę na potencjalne zagrożenia.
Według danych GUS-u od stycznia do września 2024 r. w branży budowlanej na 1000 pracowników ok. trzech uległo wypadkowi. Największą grupę poszkodowanych tworzą osoby, których urazy były spowodowane uderzeniem w nieruchomy obiekt (30,4% wypadków), drugi w kolejności powód to uderzenie w obiekt poruszający się (ok. 20%), a trzeci – kontakt z przedmiotem ostro zakończonym, szorstkim, chropowatym lub twardym (ok. 19,5%). Jednak – co najbardziej zatrważające – ponad 40% wszystkich wypadków było spowodowanych nieprawidłowym zachowaniem się pracownika. Druga przyczyna (ok. 10%) to niewłaściwe posługiwanie się czynnikiem materialnym przez pracownika, natomiast od 7 do 8% wypadków było skutkiem niewłaściwej organizacji stanowiska pracy, niestosowania się do poleceń oraz przepisów bhp. W tym samym raporcie podano, że czynnością, którą pracownicy najczęściej wykonywali podczas wypadków, było po prostu poruszanie się – prawie 40% wypadków. Niespełna 15% stanowił transport ręczny, a 12% – prace z narzędziami. W wypadkach przy pracy pracownicy najczęściej doznawali urazu kończyn górnych (ponad 43%), kończyn dolnych (prawie 36%) i głowy (nieco ponad 10%).
Powyższe dane wskazują, że właściwie obowiązkowym punktem w miejscu pracy powinny być szkolenia z udzielania pierwszej pomocy. Warto o tym pamiętać szczególnie wtedy, gdy plac budowy jest zlokalizowany w sporym oddaleniu od najbliższego szpitala, w związku z czym dojazd fachowej opieki do potrzebującego pomocy może nieco potrwać.

Jak dobrze oznakować plac budowy?
Istotnym czynnikiem wpływającym na bezpieczeństwo na placu budowy jest jego prawidłowe oznakowanie, które jest regulowane ministerialnym rozporządzeniem. Przede wszystkim na placu budowy nie może zabraknąć tablic informujących o zakazach i potencjalnych zagrożeniach, np. może to być zakaz przejścia w miejscu, w którym podłoże jest niestabilne lub istnieje ryzyko spadania różnych przedmiotów z wysokości. Równie ważne są znaki nakazu, takie jak konieczność założenia kasku, specjalnego obuwia ochronnego, maski przeciwpyłowej. Chociaż takie informacje wydają się oczywiste, to należy pamiętać, że tego typu oznaczenia pełnią funkcję ostrzegawczą dla osób postronnych i nieuprawnionych, które niepostrzeżenie mogłyby się znaleźć na terenie objętym pracami budowlanymi. Tablice muszą koniecznie znaleźć się w widocznych miejscach, najlepiej na ogrodzeniu. Ważnym aspektem przygotowania placu budowy jest wytyczenie przejść, a także zabezpieczenie dostępu do wody i prądu, tak aby transportujące te media przewody i rury nie uległy zniszczeniu. Istotnym elementem jest kontrola osób, które przebywają na placu budowy, ma to szczególne znaczenie podczas pożaru lub katastrofy budowlanej. Najczęściej stosuje się w tym celu kamery i furtki otwierane za pomocą identyfikatorów. W przypadku budów, na których używany jest szczególnie niebezpieczny sprzęt ciężki, teren jego pracy należy odgrodzić taśmami. Wstęp na bezpośrednie pole pracy takiego urządzenia powinny mieć tylko specjalnie przeszkolone w tym celu osoby.

Bezpieczna praca na wysokości
Praca na wysokości kojarzy się zazwyczaj z obiektami o imponujących wymiarach, tymczasem za prace na wysokości uznawane są wszystkie te, które pracownik wykonuje, stojąc minimum 1 m nad powierzchnią podłogi (gruntu). Już wtedy strefa jego pracy powinna być zabezpieczona barierką o wysokości minimum 1,1 m. Barierki ochronne stosuje się także wokół otworów w stropie i wykopów. Zamiast barierek można także wykorzystywać siatki ochronne. Jeśli z jakichś powodów zamocowanie takich środków bezpieczeństwa nie jest możliwe, pracownik musi być wyposażony w szelki i liny. To ostatnie rozwiązanie często postrzegane jest jako niewygodne, ograniczające swobodę ruchów. Jednak producenci sprzętu bhp pracują nad nowymi generacjami takich elementów i już teraz można spotkać szelki, które minimalizują zmęczenie mięśni, a wykorzystywane do produkcji materiały są zarówno bardzo trwałe, jak i elastyczne, dzięki czemu dopasowują się do ruchów ciała. Warto więc na bieżąco śledzić nowości z dziedziny ochrony indywidualnej pracowników, a także zainwestować w szkolenia u producentów. Coraz częściej do prac na wysokości są wykorzystywane podesty ruchome lub specjalne aluminiowe konstrukcje. Ze względu na stabilny element, który umożliwia pracownikowi wykonywanie działań w różnych pozycjach, są one wygodniejszym i bezpieczniejszym rozwiązaniem niż drabina i rusztowanie. Tradycyjny podest umożliwia poruszanie się w górę i w dół, dlatego coraz częściej spotykane są rozwiązania z poziomą suwnicą, umożliwiającą transport pracownika w kierunku horyzontalnym.
Na bezpieczeństwo pracowników przebywających na wysokości wpływ mają także drony, które umożliwiają monitorowanie sytuacji niebezpiecznych w czasie rzeczywistym. Jeśli osoba obsługująca drona odpowiednio wcześnie zauważy np. utratę stateczności przez konstrukcję rusztowań albo uszkodzenie barierki, może w porę poinformować o tym pracowników pracujących na wysokości.

Głębokie wykopy
Z ryzykiem i potencjalnymi niebezpieczeństwami wiążą się także prace ziemne prowadzone w wykopach. Z tego względu wykonuje się obudowy ścian wykopu, szalunki oraz inne zabezpieczenia. Zapewniają one nie tylko stateczność wykopu, ale przede wszystkim umożliwiają bezpieczną pracę. Bagatelizowanie zagrożeń może prowadzić do poważnych wypadków, takich jak osunięcie się gruntu i przysypanie pracowników.
Wykopy są budowlami ziemnymi, które mogą być zarówno stałe, jak i tymczasowe. Warto wiedzieć, że wykonywanie wykopów o pionowych, nieumocnionych ścianach, niewzmocnionych rozparciem lub podparciem jest możliwe tylko wtedy, jeśli grunty są zwarte, a głębokość wykopu nie przekracza 1 m. W takim przypadku musi być jednak spełniony jeszcze jeden warunek – teren w pobliżu wykopu nie może być obciążony w pasie o szerokości równej głębokości wykopu. Roboty związane z zabezpieczaniem wykopów są zaliczane do szczególnie niebezpiecznych, dlatego osoby wykonujące takie zadania powinny zostać odpowiednio przeszkolone. W przypadku osunięcia się gruntu i zasypania pracowników ryzyko uduszenia i śmierci jest bardzo wysokie. Rekomenduje się także, aby takie prace były prowadzone pod nadzorem osób wykwalifikowanych w zakresie bhp. Lata praktyki pokazały, że prace szczególnie niebezpieczne powinny być realizowane przez minimum dwuosobowy zespół, a zanim zostaną rozpoczęte, powinien zostać szczegółowo opracowany system asekuracji, a także ewentualnej ewakuacji. Podstawą prowadzenia robót ziemnych jest instrukcja bezpiecznego wykonywania robót (IBWR), opracowana na podstawie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (plan BiOZ) oraz projektu wykonawczego. Co istotne, miejsca niebezpieczne należy ogrodzić i oznakować, o czym pisaliśmy wyżej. Jeśli konieczne jest prowadzenie prac w nocy, wówczas wykop należy oświetlić czerwonym światłem ostrzegawczym. W sytuacji braku możliwości ogrodzenia terenu konieczne jest zapewnienie nad nim stałego nadzoru wykwalifikowanych pracowników.
Zabezpieczenie robót zależy w dużej mierze od ich rodzaju. Jeśli wykop jest typu wąskoprzestrzennego, można wówczas używać trwałych obudów płytowych. Alternatywnie stosuje się obudowy drewniane lub szalunki rozpierane cylindrami hydraulicznymi, szczególnie w miejscach kolizji z infrastrukturą podziemną. W szerokoprzestrzennych wykopach można stosować ścianki berlińskie, palisady lub ścianki szczelne – parametry tego typu budowli muszą być opracowane w odrębnej dokumentacji technicznej.

Podsumowanie
Bezpieczeństwo na placu budowy to nie tylko zestaw norm i przepisów, ale przede wszystkim odpowiedzialność za życie i zdrowie ludzi. Wiadomo nie od dzisiaj, że na papierze wszystko wygląda idealnie i z perspektywy osoby trzeciej, która zapoznaje się z przepisami, wręcz niemożliwe jest, że pewne obowiązki bhp zostały niedopełnione. Największym wyzwaniem jest uświadomienie pracownikom, że każdy element ochrony indywidualnej, każda tablica ostrzegawcza i każda procedura bezpieczeństwa ma realny wpływ na ich codzienną pracę, a także zbudowanie w nich przekonania, że bhp jest nie tylko ważne, ale może być ciekawe. Dane statystyczne, jak te zebrane przez GUS, nie pozostawiają złudzeń – większość wypadków wynika z błędów ludzkich, niewłaściwej organizacji stanowisk pracy lub ignorowania zasad bhp. Dlatego konieczne jest ciągłe podnoszenie świadomości oraz wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań, które nie tylko minimalizują ryzyko, ale również zwiększają komfort pracy.
Zabezpieczenia na wysokości, odpowiednie oznakowanie placu budowy, szkolenia z udzielania pierwszej pomocy to tylko wybrane elementy systemu ochrony. Równie ważne jest właściwe przygotowanie wykopów, dostosowane do specyfiki gruntu i charakteru prac, oraz wykorzystywanie nowoczesnych technologii, takich jak drony monitorujące sytuacje awaryjne w czasie rzeczywistym. Dzięki takim narzędziom można reagować na zagrożenia, zanim przerodzą się one w tragedię.
Nie wolno zapominać o czynniku ludzkim. Nawet najbardziej zaawansowany sprzęt oraz precyzyjnie zaplanowane procedury nie zastąpią odpowiedzialnego podejścia każdego pracownika. Codzienne odprawy, omawianie bieżących zagrożeń i zwracanie uwagi na rutynowe działania mogą znacząco wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa. Warto także inwestować w nowoczesne szkolenia, które angażują pracowników i pozwalają im zrozumieć, że przestrzeganie zasad to nie formalność, lecz kwestia ich własnego życia i zdrowia.
Budowa to miejsce dynamiczne, pełne wyzwań i różnorodnych zagrożeń, ale jednocześnie przestrzeń, w której dzięki odpowiednim działaniom można stworzyć środowisko pracy bezpieczne i komfortowe. Wdrożenie kompleksowego podejścia do bhp, opartego na najnowszych rozwiązaniach technologicznych i stałym dialogu z pracownikami, to nie tylko obowiązek, ale również inwestycja w przyszłość – w rozwój firmy, jej prestiż, zaufanie zespołu. Na budowie życie i zdrowie ludzkie zawsze powinny być najwyższym priorytetem.