Infrastruktura krytyczna (IK) jest jednym z najważniejszych filarów bezpieczeństwa państwa. W powszechnej świadomości kojarzy się ona z elementami infrastruktury, takimi jak drogi, mosty, linie energetyczne, które odgrywają istotną rolę w codziennym funkcjonowaniu społeczeństwa. Mimo że takie rozumienie istoty rzeczy nie jest zupełnie błędne, to należy jednak pamiętać, że nie każdy ważny obiekt jest częścią IK, a jej definicja i kryteria selekcji są określone przez prawo. Wykaz obiektów IK nie jest jawny dla opinii publicznej.
Infrastruktura krytyczna to rzeczywiste i cybernetyczne systemy (obiekty, urządzenia, instalacje oraz sieci, systemy lub usługi) niezbędne do minimalnego funkcjonowania gospodarki i państwa (administracji publicznej, przedsiębiorców i obywateli). Ponadto muszą one należeć do właściwych sektorów wymienionych w ustawie o zarządzaniu kryzysowym. Zatem na liście elementów IK znajdują się obiekty infrastruktury komunikacyjnej, jednostki wytwórcze energii, infrastruktura przesyłowa, obiekty ochrony zdrowia i wiele innych.
Zmiany w regulacjach prawnych i dokumentach strategicznych
Podstawowym aktem prawnym regulującym pojęcie infrastruktury krytycznej w Polsce jest ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. Wprowadza ona definicję IK, a także stanowi podstawę do opracowania Narodowego Programu Ochrony Infrastruktury Krytycznej (NPOIK). Program ten określa m.in. narodowe priorytety, cele, wymagania oraz standardy służące do zapewnienia sprawnego funkcjonowania infrastruktury krytycznej oraz kryteria pozwalające wyodrębnić obiekty, instalacje, urządzenia i usługi wchodzące w skład systemów infrastruktury krytycznej. Odpowiedzialność za przygotowanie NPOIK spoczywa na Rządowym Centrum Bezpieczeństwa (RCB), które w tym zakresie współpracuje z ministrami i kierownikami urzędów centralnych właściwych w sprawach bezpieczeństwa narodowego. NPOIK jest komplementarny w stosunku do Strategii Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP 2022 oraz Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.
W Polsce wprowadzane są obecnie istotne zmiany w przepisach prawnych dotyczących infrastruktury krytycznej. W połowie ub.r. na stronie RCB udostępniony został projekt nowelizacji ustawy o zarządzaniu kryzysowym (wersja z 3 lipca 2024 r., w uzgodnieniach międzyresortowych). Celem nowelizacji jest m.in. transponowanie do ustawodawstwa krajowego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2557 z 14 grudnia 2022 r. w sprawie odporności podmiotów krytycznych (CER), uchylającej dyrektywę Rady 2008/114/WE. Realizacja dyrektywy CER ma wpłynąć na zmniejszenie podatności na zagrożenia i wzmocnienie fizycznej odporności podmiotów krytycznych w Unii Europejskiej. Komisja Europejska uznała, że współzależność usług i sektorów w państwach członkowskich stwarza znaczące ryzyko – brak odpowiedniej odporności jednego operatora może stanowić zagrożenie dla innych podmiotów. Stąd też m.in. decyzja o konieczności wprowadzenia zharmonizowanych norm minimalnych mających zapewnić ciągłość świadczenia usług kluczowych na rynku UE. Ponadto poprzednia dyrektywa skupiała się głównie na identyfikowaniu europejskiej infrastruktury krytycznej w sektorach energii i transportu, co zostało ocenione jako niewystarczające w obliczu narastających wyzwań. Obecnie katalog sektorów jest zdecydowanie szerszy.

Warto wspomnieć, że aktualizacji doczekać ma się także Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej – kluczowy dokument strategiczny w zakresie odporności i bezpieczeństwa państwa. W lipcu 2024 r. ukazały się rekomendacje przygotowane przez Prezydenta RP. Poprzednią wersję strategii opublikowano w 2020 r., a więc jeszcze przed agresją Rosji na Ukrainę.
Zagrożenia i ochrona IK w obliczu aktualnych wyzwań
Współczesny świat obfituje w różnorodne zagrożenia, które ewoluują na naszych oczach. Ma to w związek głównie z wypadkowym wektorem kierunków jego rozwoju. Jarosław Keplin w publikacji Przegląd bezpieczeństwa wewnętrznego wskazuje, że świat w XXI w. jest postrzegany w dużej mierze przez zjawisko globalizacji, co pociąga za sobą korzyści, jak postęp technologiczny czy swobodny przepływ towarów, ale i wyzwania, jak choćby zmiana charakteru zagrożeń, które stają się coraz mniej typowe. Zagrożenia te są trudne do przewidzenia, a siła rażenia nie jest ograniczona przez granice krajów, systemy polityczne i gospodarcze. Współzależność państw wynikająca z procesu globalizacji może także nieść ryzyko powstawania napięć i konfliktów.
W przytoczonej już dyrektywie CER zwrócono uwagę na „dynamiczny krajobraz zagrożeń”, z jakim mierzą i będą mierzyć się w przyszłości kraje UE. Obejmuje on m.in. zagrożenia hybrydowe i terrorystyczne, ale także „fizyczne ryzyko związane z klęskami żywiołowymi i zmianą klimatu, która zwiększa częstotliwość i skalę ekstremalnych zdarzeń pogodowych i wywołuje długoterminowe zmiany średnich warunków klimatycznych, co może ograniczyć zdolności, skuteczność i okres eksploatacji niektórych rodzajów infrastruktury, jeżeli nie zostaną wdrożone środki z zakresu przystosowania się do zmiany klimatu”.
Odmienną grupę zagrożeń stanowią wszelkie awarie spowodowane zarówno błędami projektowymi, wykonawczymi, jak i wynikające z zaniechania lub będące efektem zbiegu różnych okoliczności. Przykładem takiej sytuacji może być incydent w elektrowni jądrowej Three Mile Island w USA, gdzie w wyniku błędów konstrukcyjnych i innych pomyłek doszło do uwolnienia substancji radioaktywnych do środowiska.
W obliczu tak różnorodnych wyzwań i zagrożeń konieczne jest stworzenie klarownych i stosunkowo łatwych do zastosowania procedur i zasad, którymi będą posługiwać się wszyscy uczestnicy mechanizmu ochrony IK. Ochrona IK to wszelkie działania zmierzające do zapewnienia funkcjonalności, ciągłości działania oraz integralności infrastruktury krytycznej. Dyrektywa CER oraz przygotowywana nowela ustawy o zarządzaniu kryzysowym stawiają w tym zakresie pewne wymagania, m.in.:
- dokonanie identyfikacji podmiotów krytycznych – w tym celu konieczne jest doprowadzenie do spójności dotychczasowych krajowych systemów infrastruktury krytycznej z sektorami i podsektorami określonymi przez dyrektywę. Państwa członkowskie muszą zidentyfikować podmioty krytyczne do 17 lipca 2026 r. Przewiduje się nowe kryteria umożliwiające identyfikację;
- wprowadzenie Krajowej Oceny Ryzyka – to dokument strategiczny mający zastąpić obecny Raport o Zagrożeniach Bezpieczeństwa Narodowego. Zawierać będzie identyfikację ryzyk i ich ocenę;
- wprowadzenie strategii mającej na celu zwiększenie odporności podmiotów krytycznych – będzie ona określać m.in. cele i priorytety, opis niezbędnych środków.
Nowelizacja zakłada ponadto rozszerzenie zakresu ochrony infrastruktury krytycznej względem CER przez ochronę „infrastruktury krytycznej w budowie” oraz ochronę infrastruktury krytycznej mającej kluczowe znaczenie dla społeczności lokalnych.

Oprócz ram prawnych nie mniej istotne jest ich fizyczne egzekwowanie. Tu ważną rolę odgrywają podmioty krytyczne i operatorzy IK. Zgodnie z projektem nowelizacji ustawy o zarządzaniu kryzysowym operator wdraża adekwatne rozwiązania w zakresie bezpieczeństwa, opracowuje, stosuje i aktualizuje dokumentację ochrony infrastruktury krytycznej, współpracuje z innymi właściwymi podmiotami, a także raportuje o stanie ochrony IK. Wraz z uzyskaniem miana podmiotu krytycznego podmiot ten będzie zobowiązany do przeprowadzenia oceny ryzyka świadczonej usługi kluczowej, wdrożenia odpowiednich rozwiązań organizacyjno-technicznych, wyznaczenia osób odpowiedzialnych za kontakt z właściwymi organami ds. IK.
Kierunki rozwoju strategicznych inwestycji budowlanych dla szeroko pojętego bezpieczeństwa państwa
Rozwój IK oraz innych strategicznych inwestycji budowlanych jest bezpośrednio uzależniony od polityki państwa, które wyznacza priorytety oraz kierunki inwestycji w kluczowych sektorach.
Minister obrony narodowej Władysław Kosiniak-Kamysz podczas Kongresu Infrastruktury Polskiej w czerwcu 2024 r. zapewnił, że jest zwolennikiem planowanych dużych inwestycji, które mają wzmacniać bezpieczeństwo i gospodarkę, jak choćby port kontenerowy, kolejowy tunel średnicowy w Łodzi czy dokończenie przekopu Mierzei Wiślanej. Wskazywał na potrzebę dalszej dywersyfikacji infrastruktury krytycznej, w tym m.in. dywersyfikacji źródeł energii, jak np. inwestycje w biogazownie oraz budowa elektrowni atomowej. Przypomniał także o podpisaniu w styczniu 2024 r. listu intencyjnego pomiędzy Polską, Niemcami i Holandią dotyczącego realizacji ułatwień dla mobilności wojsk sojuszniczych.

Szef MON podkreślił, że jedną ze strategicznych inwestycji jest projekt Tarcza Wschód, którego celem jest zabezpieczenie ściany wschodniej RP. Działania w ramach Tarczy Wschód są ukierunkowane na:
- wzmocnienie zdolności przeciwzaskoczeniowych (m.in. wysunięte bazy operacyjne, przygotowanie węzłów logistycznych),
- ograniczenia mobilności przeciwnika (m.in. fortyfikacje),
- zapewnienie mobilności wojsk własnych (m.in. magazyny, bunkry, ukrycia dla żołnierzy i ludności cywilnej),
- zwiększenie bezpieczeństwa wojsk i ochrona ludności.
Podstawę prawną dla realizacji Tarczy Wschód ma stworzyć projektowana ustawa o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji strategicznych inwestycji w zakresie potrzeb obronności państwa oraz ustanawiania stref ochronnych dla terenów zamkniętych. Jej celem jest uproszczenie i usprawnienie procesu inwestycyjno-budowlanego inwestycji strategicznych dotyczących obronności państwa. Zakłada ona m.in. zwolnienie ze stosowania Prawa zamówień publicznych (PZP), zezwolenie na realizację wydawać ma wojewoda w ciągu maksymalnie 90 dni, przed złożeniem wniosku nie będzie konieczności pozyskiwania decyzji, zezwoleń i uzgodnień, jak ma to miejsce w trybie zwykłym, dopuszcza się możliwość wywłaszczenia. Wykaz inwestycji będzie niejawny. Według informacjami Rządowego Centrum Legislacji ustawa jest w trakcie uzgodnień.

Budowa miejsc schronienia będzie miała miejsce nie tylko w pasie przygranicznym, ale także w pozostałych częściach kraju, a rząd pracuje nad wieloletnim programem wsparcia dla samorządów w tym zakresie. 1 stycznia 2025 r. weszła w życie ustawa o obronie cywilnej i ochronie ludności. W art. 93 tej ustawy napisano, że „w budynkach użyteczności publicznej zapewnia się budowle ochronne, jeżeli jest to uzasadnione potrzebą zapewnienia miejsc schronienia oraz możliwe ze względu na występujące w budynku rozwiązania techniczno-budowlane”. Dopuszcza się odstąpienie w przypadku, jeżeli schronienie może być zapewnione przez inną budowlę w pobliżu. Rząd ma określić warunki wyznaczania budynków użyteczności publicznej, w których zapewnia się budowle ochronne. Z kolei w art. 95 mowa jest o tym, że budowle podziemne w miastach służące celom transportowym, takie jak metro, tramwaj podziemny czy kolej, muszą zostać zrealizowane zgodnie z wymaganiami technicznymi i warunkami technicznymi użytkowania dla budowli ochronnej.

Stale prowadzone są prace związane z inwestycjami w sieci przesyłowe, które również mają kluczowe znaczenie z punktu widzenia bezpieczeństwa i odporności społeczeństwa. Jeśli chodzi o główne kierunki ich rozwoju, można wskazać m.in.:
- plan rozwoju w zakresie zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na energię elektryczną na lata 2025–2034, uwzględniający plany budowy farm wiatrowych, elektrowni jądrowych, przyłączeń magazynów energii, poprawę warunków zasilania;
- postępującą rozbudowę infrastruktury wod.-kan., wspieraną przez liczne źródła finansowania, m.in. KPO, Rządowy Fundusz Polski Ład – Program Inwestycji Strategicznych, Program Priorytetowy 1.1 Gospodarka wodno-ściekowa w aglomeracjach;
- Krajowy Plan Rozwoju sporządzany przez Gaz-System, zakładający m.in. kontynuację inicjatyw związanych z dywersyfikacją źródeł dostaw gazu do Polski, rozbudowę Krajowego Systemu Przesyłowego (KSP).

Wymieniając strategiczne projekty, nie sposób nie wspomnieć o Centralnym Porcie Komunikacyjnym oraz Programie Budowy Dróg Krajowych, obejmującym m.in. S19 (fragment Via Carpatia, szlaku łączącego kraje Europy Wschodniej i Południowej).

Współzależność, współpraca
Konieczność zwiększania odporności IK w obliczu obecnych wyzwań jest kwestią bezsporną. Skuteczna ochrona tej infrastruktury to ważny aspekt stabilności państwa nie tylko przez zapewnienie bezpieczeństwa i dostęp do kluczowych usług dla obywateli, przedsiębiorców i administracji, ale także budowanie zaufania do państwa.
Dużym wyzwaniem w zarządzaniu i ochronie IK jest kwestia współzależności jej elementów. Poziom zaawansowania życia społecznego powoduje, że aby zapewnić ciągłość dostarczania usług, nie wystarczy zabezpieczyć jednego elementu, ale całą sekwencję. Idąc dalej, ścisłe powiązania gospodarcze pomiędzy krajami Wspólnoty sprawiają, że konieczne jest wyłonienie podmiotów krytycznych o szczególnym znaczeniu europejskim.
Ważnym aspektem zapewnienia bezpieczeństwa IK jest współpraca administracji z właścicielami samoistnych i zależnych obiektów, instalacji lub urządzeń infrastruktury krytycznej, ponieważ znaczna część infrastruktury mającej kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa państwa znajduje się obecnie w rękach prywatnych.